محله‌ای که بود
رویکرد تاریخی بر شناخت نظام زندگی محله‌ای تهران قدیم
«محله‌ای که بود»، حکایت گذر ایرانیان از روزگاران قدیم به دوران تجدد است که با سر برآوردن شیوه و منطق زیست اجتماعی جدید در دارالخلافه، این پایتخت نو، به شهری با مشکلات بسیار تبدیل شد و با وجود پایداری‌های بسیار این قصبۀ تازه شهرشده، سرانجام سپر را بر زمین انداخت و به دل تاریخ پیوست. کتاب، روایت رخدادی بزرگ است که طی آن محله و زندگی محله‌ای در جامعۀ شهری جدید در پایتخت دستخوش دگرگونی عظیم می‌شود. دوره‌ای برآمده از سنت ایرانی از پادشاهی صفویان تا برآمدن قاجار، دورۀ پایتختی در عصر برزخی دوجهانی در زمان سلطنت قاجار و دورۀ کلان‌شهری در روزگار پادشاهی سلسلۀ پهلوی و مبدل گشتن تهران از شهری کوچک با رنگ‌وبوی ایرانی به کلان‌شهری با هزاران رنگ و لعاب.
تهران؛ شکوه قله‌ها | نقشه‌های گردشگری تهران، ری و شمیران | راهنمای گردشگری طهران، ری و شمیران
هدف از به رشتۀ تحریر درآوردن این مجموعۀ سه‌جلدی «راهنمای گردشگری تهران»، رونق گردشگری پیاده است که آثار مشهودی همچون انسجام ملی، حفظ آثار معماری معاصر، احترام به روح شهر و توسعۀ گردشگری فرهنگی و گردشگری رویدادمحور را به همراه دارد. در پایتختی با وسعت جغرافیایی عظیم که شامل تهران، ری و شمیران است، برنامه‌ریزی برای جذب گردشگران شهری برای کشف جاذبه‌های گردشگری محلات مختلف که زمینۀ رقابت را در جهت گردشگری پایدار ایجاد می‌کند، یک ضرورت می‌نماید. بیان روایی برگزیده‌شده در این مجموعه برای کشف جزئیات و بیان یک روایت تصویری نو از تهران، همان شهری که کوچه‌ها و گذرها، خانه‌ها، کافه‌ها و دکان‌ها و حتی درخت‌ها و آدم‌هایش هم روایتی شنیدنی برای گردشگر دارند، به کار گرفته شده است.
باغ‌های انبۀ تهران
آغاز داستان از آخرین انبه است و به اولین تضاد در عنوان صحه می‌گذارد؛ باغ‌های انبۀ تهران، داستان کوتاهی است از زنی در آستانۀ میان‌سالی که برای گریز از واقعیت‌های موجود و عشقی نافرجام در دوران نوجوانی و به امید ساختن رؤیایی در دل تهران از بندرعباس راهی پایتخت می‌شود؛ روایتی زنانه در فاصلۀ میان کلان‌شهری با باغ‌های انبه تا کلان‌شهری با باغ‌های انار؛ زنی با اصالتی جنوبی که در میان روزمرگی‌های خود و یک انزوای خودخواسته در پی احیا و بازآفرینی قسمتی از شهر مبدأ خود در قلب مدرنیتۀ کشور می‌کوشد؛ زنی با خانه‌ای حوالی پارک ساعی که مسیر هرروزه‌اش را با شمارش چنارهای قدیمی ولی‌عصر به پایان می‌رساند. تلاش‌های فیروزه برای رهایی از کابوس زندانی شدن میان شاخ‌وبرگ‌های درخت انبۀ خانه پدری در انتهای داستان با به ساحل آرام نشستن کشتی پرتلاطم خیالاتش، به ایستگاه زمستان می‌رسد، زمستانی که فصلِ به گل نشستن شکوفه‌های انبه و نوید بهار است.
و با تشکر از خانوادۀ رجبی
این کتاب از مجموعه گنجینۀ تئاتر معاصر ایران و با هدف تاریخ‌نگاری معاصر ایران است که به شکل فیلم و مستند به تاریخ شفاهی تئاتر معاصر پرداخته است. «و با تشکر از خانوادۀ رجبی»، نامی که بیشتر از ستارگان سینمای دهه‌ای که فقط چند شبکۀ تلویزیونی بیشتر نداشت، شنیده شده است. خانواده‌ای که با سخاوت تمام، خانه‌شان به بستر شکل‌گیری خاطرات دهۀ هفتاد با سریال‌های تلویزیونی «همسران»، «خانۀ سبز»، «سیب خنده» و «دنیای شیرین» تبدیل شده و حضورشان در تیتراژهای پایانی تثبیت شده بود. کتاب پیش رو که در ادامه مستندی با همین نام است، به زندگی حرفه‌ای بهروز بقایی از لنز سریال‌های فیلم‌برداری‌شده در این خانه پرداخته است که حضور هفت‌سالۀ بقایی و ارتباط بین روحیات او و روح خانۀ سبز یکی از محورهای اصلی روایت کتاب است.
جامعه‌شناسی سریال‌های ایرانی (نگرشی رسانه‌ای به تحولات خانواده)
بازخوانی نحوۀ بازنمایی نقش خانواده در سریال‌های تلویزیونی و ارائۀ الگوی خانواده برای نسل آینده هدفی است که نویسندگان در پی آن قلم‌فرسایی می‌کنند؛ انتقال ارزش‌ها و سبک زندگی در برنامه‌های تلویزیونی در لایه‌های مختلف و مستتر فیلم‌ها، درونی کردن نقش‌ها در جامعه، محور اصلی کتاب در سه فصل با واکاوی دقیق سریال‌های شبکه‌های تلویزیونی است. به عقیدۀ نویسندگان در ادبیات نظری، انسان‌شناسی و جامعه‌شناسی خانواده همچنان به‌عنوان مهم‌ترین و ابتدایی‌ترین نهاد اجتماعی در عرصۀ جامعه‌پذیری محسوب می‌شود. گسترش رسانه‌ها و تبدیل شدن‌شان به اصلی‌ترین فضای گذران اوقات فراغت، کم‌رنگ شدن مرجعیت خانواده در انتقال ارزش‌ها به نسل آینده و استفاده از رسانه‌های مدرن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین منابع برای آشنایی با شیوه‌های جامعه‌پذیر کردن فرزندان با ابزار فیلم‌ها و سریال‌ها به‌عنوان بازیگر عصر دیجیتال در شکل‌گیری الگوی خانواده، با اثرگذاری وسیع نقش‌آفرینی می‌کند.
در این کوچه‌ها آدم زندگی می‌کند!
«در این کوچه‌ها آدم زندگی می‌کند» با بررسی میدانی و دقیق چهار محلۀ قیطریه در شمال، نازی‌‌آباد در جنوب، فدک در شرق و شهرک آپادانا در غرب تهران، در پاسخ به یک دغدغه و پرسش‌های محوری «چرا مردم به‌عنوان صاحبان و بهره‌مندان اصلی محله‌ها در ساختار رسمی مدیریت محله که توسط شهرداری تعریف شده است، مشارکت نمی‌کنند؟ چطور می‌توان به واقعیت‌های محلی نزدیک شد؟ کتاب نتیجۀ یافته‌ها و روایت‌های پژوهش مشارکتی، آسیب‌شناسی و تبیین روش‌های تحقق اهداف جامعه‌محوری و مشارکت در سطح مدیریت محله در شهر تهران است و تلاشی است تا با رویکرد اصلاحی و تدوین برنامه برای بهره‌برداری از ظرفیت‌های موجود، زمینه را برای مشارکت محلی در اداره امور شهری فراهم کند تا محله‌های شهری بتوانند محلی برای تأمل، یادآوری و محک زدن تجربه‌های شخصی مخاطبان در این حوزه و ایجادکنندۀ پرسش‌های جدید دربارۀ مشارکت مردم در مدیریت محلات و شیوۀ عمل نهادهای اداره‌کنندۀ شهر باشد.
فرودگاهی که پارک شد؟!
پژوهشی پیرامون فرودگاه قلعه مرغی از پیدایش تا خاموشی
این کتاب کوششی است در جهت معرفی و تدقیق پیشینۀ فرودگاه تاریخی قلعه مرغی که اولین خاستگاه رسمی پرواز در ایران بود و برای دمیده شدن روح زندگی در کالبد بی‌جان و تنها مانده‌اش، کتاب در نه فصل، کارکرد موزه‌ها و ثبات فرهنگ، آغاز پرواز در ایران، احداث، رشد و نمو وضعیت فرودگاه قلعه مرغی را در تقابل با جنگ جهانی دوم بیان می‌کند. فصل شِشم تا فصل دوازدهم مروری است بر مهم‌ترین رویدادهایی که از دهۀ 1330 تا 1390 شمسی در این مکان به وقوع پیوسته که منجر به خاموشی و کنار گذاشته شدن ناباورانه و یک‌بارۀ آن از صحنۀ دنیای پرواز شده است. فصل دوازدهم به بررسی سوانح پروازی اختصاص داده شده است؛ شرحی از روزهایی که قلعه مرغی سوگوار بود؛ فصل سیزدهم آیندۀ این فرودگاه را روایت می‌کند، روایتی از فرودگاهی که در آرزوی احداث موزۀ هوانوردی آخرین روزهای حیاتش را سپری می‌کند…
تهران‌شناسی
«تهران‌شناسی» در چهار فصل و شانزده بخش، تاریخ سیاسی تهران، سیر تاریخی و عوامل انتخاب قریۀ هم‌جوار ری برای مقام پایتخت، روند شکل‌گیری دارالخلافۀ دویست‌ساله و گذار از «طهران به تهران» را واکاوی می‌کند. فصل اول اسناد تاریخی شهر تهران را با بررسی اولین نقشه‌های تهیه‌شده موردتوجه قرار داده است؛ فصل دوم به کاوش‌های باستانی می‌پردازد که از تاریخ هفت‌هزارسالۀ این شهر پرده برمی‌دارد. فصل سوم به تاریخچۀ تهران می‌پردازد و در این میان گریزی به سایر ابعاد این نخست شهر ایرانی همچون ادیان، اماکن گردشگری، پیشینۀ نام تهران و جغرافیای آن می‌زند. فصل پایانی، میدان‌ها، از شهیاد (میدان آزادی کنونی) گرفته که بستر جشن‌های 2500 ساله بود تا توپخانه، یادگار اولین پژواک‌های مدرنیتۀ شهر تهران و دروازه‌های تهران، از دروازۀ شمیران در شمالی‌ترین، دروازۀ دولاب در شرقی‌ترین تا دروازۀ قزوین در غربی‌ترین و دروازۀ شاه عبدالعظیم در جنوبی‌ترین قسمت تهران قدیم را به تصویر می‌کشد.
رویکرد نهادی به برنامه‌ریزی شهری، تجربۀ طرح‌های جامع تهران
کتاب در هفت فصل و یک پیشگفتار شرح جامعی است از ابعاد مختلف رویکرد نهادی و تلاشی است برای معرفی بهتر این رویکرد به‌عنوان یک رویکرد مهم در برنامه‌ریزی شهری؛ همچنین با بررسی تجارب برنامه‌ریزی شهری در شهر تهران به دلایل نهادی و موفق نبودن این طرح‌ها از منظر رویکرد نهادی اشاره شده است. در فصل‌های اول و دوم، به مباحث، نظریه‌ها و رویکردهای مختلف، به برنامه‌ریزی شهری و رویکرد نهادی پرداخته شده است. فصل سوم به بحث پیرامون چند مسئلۀ مهمِ این رویکرد به برنامه‌ریزی شهری اختصاص دارد. فصل پنجم بررسی نهادسازی برای طرح‌های جامع در تهران به‌عنوان یک ضرورت موردتوجه و نهادهای مرتبط با طرح‌های جامع در مقیاسی بسیار فراتر از سازمان اجرای طرح جامع موردبحث قرار می‌گیرد. در فصل ششم به ارزیابی میزان و دلایل تحقق نیافتن طرح‌های جامع اختصاص پیدا کرده است و به مباحثی اشاره می‌شود که منطبق بر نقطه‌نظرات اندیشمندان در توصیف و بررسی علل تحقق نیافتن طرح‌های جامع بیان شده است؛ در فصل آخر، به دلالت‌های رویکرد نهادی برای برنامه‌ریزی شهری در تهران و رویکردهای گوناگونی اشاره شده است.
محلۀ دولاب
محلۀ دولاب، به قلم ناصر تکمیل همایون، در شِش فصل به پیشینۀ تاریخی دولاب ری که از آبادی‌هایی است که از سده‌های گذشته در شرق تهران باقی مانده است که با دلو مشروب می‌شدند، به بررسی‌های جغرافیای تاریخی، کالبدی و فضاهای محله‌ای کنونی، حرفه‌ها و مشاغل ساکنان محلی؛ نهادهای مذهبی و فرهنگی و مشاهیر و گورستان‌های محلۀ دولاب پرداخته است. این کتاب از مجموعه کتاب‌هایی است که تحت عنوان تهران‌پژوهی از دفتر پژوهش‌های فرهنگی منتشر شده است و تهران را با تاریخ دیروز و امروزش و از مناظر فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و کالبدی با هدف ارتقای کیفیت زندگی شهروندان، ساختن آیندۀ این شهر و شناخت هویت عمومی جهانش، پیرامونش، تاریخش، خاطراتش، ارزش‌ها و مفاهیم، بزرگان و مشاهیر و خصوصیات جمعی محیط‌زیستی‌اش، موردمطالعه قرار داده است.
درآمدی بر محلات شهری
«درآمدی بر محلات شهری» در پنج فصل به واکاوی مفهوم محله که همواره به‌عنوان یکی از ارکان سازمان فضایی بافت‌های شهری و واحد کالبدی اجتماعی ایفای نقش کرده است و توسعۀ پایدار شهری را که نمی‌توان بدون اتکا بر محله به‌منزلۀ کانون ابتدایی حیات متصور شد، پرداخته است. در این کتاب مبانی نظری مرتبط با محله، تحولات محله در ایران، توسعۀ پایدار محله‌های شهری، برنامه‌ریزی پیاده‌محور و روش‌های مداخله در محلات شهری موردتوجه نویسندگان قرار گرفته است. امروزه با توجه به فرایند گسترش شتابان و بدون مطالعۀ شهرها، محله‌ها دچار دگرگونی گسترده‌ای شده‌اند و هویت خود را از دست داده‌اند و سبب کاهش تعلقات فرهنگی- اجتماعی مردم نسبت به محل زندگی‌شان شده است. تأکید درویشی و قاسمی بر به عهده گرفتن طراحی و انسجام‌بخشی به محلات برای حفظ و افزایش حس تعلق ساکنان توسط برنامه‌ریزان و طراحان شهری است.
قدرت و شهری‌سازی: نقدی بر توسعۀ کلان‌شهر تهران
کتاب، مجموعه مقالاتی با روایت‌هایی از برخی ابعاد توسعۀ فضایی شهر تهران و اقدام‌های مختلف در سدۀ چهاردهم خورشیدی را دستمایۀ مباحث نظری خود در شش فصل قرار داده است. فصل اول با خوانشی از چیستی تهران شروع می‌شود که تهران نه به‌مثابۀ یک کلان‌شهر، بلکه در قامت یک سرزمین ظهور می‌کند؛ فصل دوم بازتابی است از تحولات تهران در کالبد نخستین پروژۀ مسکونی ارزان‌قیمت و میراث مدرن شهر تهران که قربانی الگوی نوسازی شده است؛ فصل سوم شهرسازی بلندپروازانه، رؤیای یک شهر فرامدرن و معماری بوم‌گرا در دورۀ حکومت پهلوی دوم را به تصویر می‌کشد و فصل بعدی نوسازی شهری صدسال گذ‌شتۀ این کلان‌شهر ایرانی را توصیف می‌کند؛ فصل پنجم خلأ سیاست‌ورزی را در قالب پاشنه‌آشیلی معرفی می‌کند و فصل پایانی با درکی همه‌جانبه از تحولات فضایی تهران در دهۀ اخیر و نقش نظام برنامه‌ریزی شهری در این تحولات به خواننده، پایان می‌پذیرد تا خود آغاز راهی نوین برای ایجاد پل ارتباطی بین پژوهشگران حوزۀ شهر با تمرکز بر شهر تهران، نظام برنامه‌ریزی کشور و توسعۀ تهران باشد.
خیابان‌های تهران
خیابان‌های تهران اثر علیرضا متولی، خلاصه‌ای است از تاریخچۀ شهر تهران، میدان‌ها، عکس‌های قدیمی از شهر، گذرها، وجه‌تسمیه، معنا و نام خیابان‌ها، محله‌ها، اتوبان‌ها و مناطق گردشگری و تاریخی و مناطق شهری تهران. کتاب تلاشی است برای پرداختن به قصه‌ها و روایت‌های تهران که هر نقطه از آن با وجودهای پژوهش‌های گسترده پیرامون شهر تهران، هنوز هم ناگفته‌های بسیاری را در کالبد خود دارد. در این میان روایت نام کوچه‌ها، خیابان‌ها، محلات و حتی اتوبان‌ها و تاریخچۀ هریک از آن‌ها که بخشی از هویت جمعی ساکنان محله در کلان‌شهر تهران را شکل می‌دهند، مهم‌ترین خط فکری دنبال‌شده در کتاب است که تمامی علاقه‌مندان به پژوهش در حوزۀ تهران را برای مطالعه فرامیخواند.
پژوهشی پیرامون داستان کوه‌های البرز از مهرپرستی تا تهران امروز
کتاب با بهره‌گیری از پارادایم پدیدارشناسی رابطۀ کوه و شهر را در پاسخ به دو سؤال کلی، چرا در عصر حاضر رابطۀ تاریخی و قوی میان مردم و کوه در فرهنگ ایران به ضعف گرائیده است؟ علل حذف کوه از منظر حاضر شهر امروز تهران چیست؟ در پنج فصل و با پرداختن به داستان کوه‌های البرز، کارکرد اسطوره‌ای و نمادین، واکاوی معانی این کوه‌ها در ادبیات ایران و بررسی تقدس آن‌ها و رابطه‌شان با سایر عناصر طبیعی و مصنوعی، حضور پررنگ کوه در حیات جمعی در میان وقایع مذهبی و تاریخی تغییر در جهان‌بینی‌ها که امروزه به گرد به فراموشی سپرده شده است و بررسی دقیق تاریخی و کشف ابعاد آن در پی یافتن معنای فعلی این کوه‌ها برای مردم شهر تهران است تا از طریق به‌کار‌گیری رویکرد کل‌‌نگر، رابطۀ مطلوب میان کوه‌های البرز، شهر تهران و ساکنان آن تعریف شود.
زنانه شدن شهر
با تأکید بر فضاهای شهر تهران
«زنانه شدن شهر»، به نقش تعیین‌کنندۀ زنان در بازنمایی فضای شهری می‌پردازد. سهم زنان از فضا را با مروری تاریخی در ایران به تصویر کشیده است؛ زنانی که با حضورشان به طرز ملموسی فضاهای شهری و عرصه‌های عمومی را رمزگشایی می‌کنند. از دریچۀ نگاه فاضلی، زنان بیش‌ازپیش از راه‌های مختلفی بر زنانه‌تر شدن فضاهای شهری تأثیر می‌گذارند. نویسنده در کتاب به دفاع از رویکرد زنانه شدن شهر می‌پردازد و به بررسی تجربۀ زیستۀ خود با توصیف زندگی روزمرۀ زنان در محله‌ای در تهران می‌پردازد که در آن سکونت داشته است و با بیان نقش‌ها و اهميت زنان در شکل‌گیری فضاهای شهری و بررسی کیفی ارتباط فضایی میان زنان با این فضاها و وقوع انقلاب 1357 و ارائۀ تحلیل خویش از جنسیت و فضا در شهرهای ایران معاصر، به‌ویژه فضای کلان‌شهری، مخاطب را به همراهی با خود فرامیخواند.
زنان نامرئی
افشای سوگیری داده‌ها در دنیایی طراحی‌شده برای مردان
«زنان نامرئی» نقدی است بر شهرها و آرمان‌شهرهای جهان. به باور کریادو پرز، تمامی برنامه‌ریزی‌ها و سیاست‌های طراحی در قرن بیست‌ویکم همچنان شهرها و تمامی فضاهای زیسته را برای مردان طراحی می‌کنند و در آن‌ها برابری جنسیتی راه به جایی نبرده است و حتی حضور فعال جنبش‌های فمینیستی نیز توان مقابله در برابر جنس دوم خواندن زنان در شهرها را نداشته است و شهرهایی با داعیۀ برابری جنسیتی نیز در همۀ ابعاد از کالبدی تا اجتماعی و فرهنگی و حتی دسترسی به خدمات شهروندی، به‌تمام‌معنا مردانه‌اند! نویسنده با نگاهی موشکافانه و در دست گرفتن یک ذره‌بین سخت‌گیرانه به بررسی فضاهایی از شهر می‌پردازد که بستری برای حضور پررنگ زنان است و کمترین توجه را روی میز طراحان و برنامه‌ریزان به خود اختصاص داده است. مخاطبان کتاب تمام کسانی هستند که به مطالعات، شهر، زنان و روان‌شناسی علاقه دارند.
بدون دیدگاه