«صدای واسطه»؛ تأثیر فضای مجازی بر روند شکل‌گیری فضا

فاطمه روشن زاده: 1378. دانشجوی کارشناسی ارشد مهندسی معماری در دانشگاه ایلام

ارتباطات مجازی افراد را به سمت معماری مجازی می‌کشاند. این مقاله نگاهی به این موضوع در عصر تکنولوژی‌زدۀ مدرن دارد. تلاش رسانه برای تأثیر روی افکار مردم است، درنتیجه در این مقاله به دنبال این سؤال هستیم که فضای مجازی چه میزان بر روند شکل‌گیری فضا در دنیای واقعی تأثیرگذار است؟

Mediator’s voice, the effect of virtual space on the process of space formation | Fatemeh Roushanzadeh

Virtual communication draws people to virtual architecture. This article examines this issue in the age of modern technology. The media’s effort is to influence people’s thoughts, so in this article we are looking for the question of how much does virtual space affect the process of space formation in the real world? Is it effective?

در دنیای ارتباطی که امروزه شکل گرفته است، ما شاهد محیطی غیرواقعی هستیم. این فضا بر درک افراد بر فضا تأثیرگذار است و فضایی را به نمایش می‌گذارد که به‌کل با دنیای واقعی متفاوت است که هم دارای ویژگی‌های مثبت و هم دارای نقاط ضعف است. در اینجا همانند میهالی هوپال[1] در کتاب «ایمان و تجدد»، این دو دنیای متضاد مادی را با بررسی کنش‌های متقابل موردبررسی قرار می‌دهیم. مسئلۀ رسانه‌های قدرتمند در جهان در وهلۀ اول اقتصاد و پول، دوم، قدرت سیاسی و سوم، افزایش نفوذ بر افکار عمومی به هر قیمتی است که با ذات دینی سنت‌ها و آیین‌های مختلف که مایل به روح آرامش است در تقابل است.

فضای سایبر[2] یا مجازی به مجموعۀ تعامل انسان‌ها از طریق رایانه و دیگر تکنولوژی‌های ارتباط بدون در نظر گرفتن مکان و زمان توسط ویلیام گیسبون[3] مطرح شد. دنیای جدیدی به نام دنیای مجازی که ما امروزه درگیر آن هستیم، افراد مختلف در سرتاسر جهان و با هر ویژگی، قومیت، زبان، فرهنگ و… را در کنار هم جمع می‌کند. در گذشته حوزۀ ایدئولوژی در جامعه‌های سنتی از دین نشئت می‌گرفت که بر دیدگاه و ارزش‌های انسان‌ها تأثیر می‌گذاشت. یک پژوهشگر فنلاندی می‌گوید: «رسانه‌های گروهی با ارائۀ تصویر واحدی از جهان به مردم گونه‌ای عرصۀ عمومی از آرا و افکار عمومی خلق کرده‌اند». رسانه‌ها در پخش برنامه‌های خود تعرض‌آمیز عمل می‌کنند، چراکه به دست قدرت‌های خاصی ساخته می‌شوند که درنهایت خصوصی‌سازی ‌شده و کنترل شرکت‌های تلویزیونی را هم در دست می‌گیرند. در اینجا چیزی به نام اخلاق جهانی رسانه‌ای وجود ندارد و رسانه‌ها نگاهی از بالا به پایین دارند، مثل مستندهایی که دربارۀ شمن‌[4]های سیبریایی گرفته می‌شود و مورد تأیید نیستند، چراکه مجریان، گزارشگران و سایر افراد برای نمایش آن‌ها پول به جیب می‌زنند! این شبکه‌ها که فرصت تبلیغ دارند، مجبور به اجرای برنامه‌های دروغین و ترغیب و تشویق افراد به این سمت‌وسو هستند. باوجوداینکه برنامه‌ها و ارزش‌های محلی و فرهنگی را نمایش نمی‌دهند، این رسانه‌ها به واقعیت بصری علاقه‌مند نیستند و تنها به واقعیت مجازی تمایل دارند!

در حال حاضر افرادی که طرفدار آزادی مطبوعات هستند نباید فراموش کنند که بازارهای ارتباطی به آزادی ارتباطات تبدیل شده است که رقابت بین این دو سانسور[5] است! یک فیلسوف جوان، جهان مجازی را این‌گونه تعریف می‌کند: «جهانی که واقعی نیست، اما چنین می‌نماید که واقعی است». بدین ترتیب ما باید جهان مجازی آفریده‌شده توسط تکنولوژی را از آثار هنری و تخیلی که در معرض واقعیت‌اند جدا کنیم. انسان باید قبول کند که واقعیت مجازی ممکن‌شده از طریق تکنولوژی مدرن، واقعیتی است از نهاد جدید و دارای قدرتی بزرگ. این جهان مجازی جدید به چنان مرحلۀ بالایی از تقلید رسیده است که می‌تواند نقش خدا را بر عهده بگیرد، مثل همان چیزی که در ۱۱ سپتامبر[6] اتفاق افتاد. رسانه‌ها می‌توانند هر کاری انجام دهند. اصحاب رسانه می‌توانند دربارۀ موضوعی که می‌خواهند سکوت کنند، حقایق را فراموش کنند یا از کاه کوه بسازند! فضای مجازی روی افراد تأثیر بسزایی می‌گذارد بدون آنکه از انسان‌ها تأثیر بگیرد یا در جریان خواستۀ حقیقی آن‌ها باشد و خود را با نیازهای انسان وفق دهد؛ برعکس این انسان‌ها هستند که خود را با طرح‌های این فضا وفق می‌دهند و آن را می‌پذیرند. رسانه‌های گروهی به‌خودی‌خود سیاست چندفرهنگی را ترویج می‌دهند، اما این سیاست چیست؟

واقعیت این است که جوهرۀ اصلی آن دورویی و ریاکاری است! از یک طرف فرهنگ‌ها را برابر و خوب می‌داند، اما از سویی این فرهنگ‌ها در رسانه جایی ندارند. همان‌طور که پیش‌تر گفتیم در فضای مجازی ما شاهد تعامل تعداد کثیری از افراد با شرایط فرهنگی و اجتماعی متفاوت هستیم که بر هم تأثیر می‌گذارند. گاهی در دنیای مجازی فضایی خلق می‌شود که فاقد معناست و درک آن برای همۀ افراد جامعه سخت است. همان‌طور که شرایط، جوامع مختلف را در نظر نمی‌گیرد، به‌مرور فرم‌ها و نمادهای جدیدی را در جوامع شکل می‌دهد و ارتباطات نژادی و جنسیتی جدیدی را به وجود می‌آورد و اینجاست که هویت جدید کم‌کم شکل می‌گیرد؛ یعنی افراد به سمتی می‌روند که جهان واقعی از آن‌ها دور می‌شود و درگیر فضایی متفاوت از واقعیت خود می‌شوند و در این لحظه‌ است که بحث بسیار بااهمیت هویت مطرح می‌شود.

مارک پاستر[7] (در عصر دوم رسانه‌ها) تأکید می‌کند که «در این دورۀ جدید، این داده‌ها و اطلاعات و اجتماعات مجازی هستند که هویت افراد را شکل می‌دهند». استوارت هال[8]، هویت را یک روند در حال شدن می‌داند که عامل شناخته‌شدن است. هویت، عامل شناسایی فرد از افراد، اشیا و… است. مطالعات صورت‌گرفتۀ اندیشمندانی دیگر چون چارلز دیکنز[9] و… نیز نشانگر آن است که باهویت بودن آثار معماری گذشته، حاصل بازتاب ارزش‌های انسانی در ساحت معماری است.

هویت اجتماعی شامل ویژگی‌هایی‌ است که از طرف دیگران به افراد نسبت داده می‌شود. هویت اجتماعی بعد اجتماعی دارد که نشان می‌دهد افراد چگونه و از چه نظر شبیه به یکدیگرند. در عصر مدرن ما با بحران هویت درگیر هستیم، وقتی آگاهی افراد جامعه نسبت به عناصر هویت‌ساز خود کمتر شود، به‌مرور دچار این بحران می‌شوند؛ بحران هویت زمانی صورت می‌گیرد که یک جامعه پی ببرد که آنچه تاکنون بدون هیچ چون‌وچرایی پذیرفته است، با توجه به شرایط تاریخی جدید دیگر قابل‌پذیرش نیست. از طرفی نیروهای جدید مثل گسترش دنیای ارتباطات مجازی می‌تواند بنیان هویت یک جامعه را از طریق آگاه کردن مردم متزلزل کند. با توجه به اینکه معماری یک جامعه می‌تواند حامل فرهنگ آن جامعه باشد، در بحث معماری، امروزه می‌بینیم که شهرها شکل جدید به خود گرفته‌اند، به‌طوری‌که کمتر می‌توانیم هویت ایرانی را در آن‌ها مشاهده کنیم. در شهرهای امروزی فضاهایی شکل می‌گیرد که ازنظر ساختار مغایر معنا، اقلیم و… هستند و هیچ رنگ‌وبویی از معماری ایرانی ندارند، در عوض شهر پر شده است از ساختمان‌هایی با نماد و ساختارهای غربی. در اینجاست که فضای مجازی هویت جدید را جایگزین هویت ایرانی کرده است. فضای مجازی نباید سنت‌ها را از بین ببرد و دین را نادیده بگیرد که با هویت افراد عجین شده است.

در محیط مجازی، معماری ویژگی‌هایی دارد که با معماری در دنیای واقعی متفاوت است. این ویژگی‌های معماری مجازی است که میان تعداد زیادی از افراد در جریان است که افراد را به‌سوی دیگر و به سمت یک جامعۀ مشارکتی می‌کشاند. با توجه به صحبت‌های مطرح‌شده و نگاه سنت به مسائل عصر مدرن، اکنون در ادامۀ بحث مواردی از ویژگی‌های معماری مجازی ساخته‌شده را باهم بررسی می‌کنیم. یکی از ویژگی‌ها این است که در این فضا محدودیتی وجود ندارد و به اقلیم فکر نمی‌کند و به شرایطی که فضا در بستر آن شکل می‌گیرد خیلی توجهی ندارد؛ درواقع فاقد شرایط جغرافیایی و آب‌و‌هوایی خاص است و خود را هم درگیر این مسائل نمی‌کند که بتواند تأثیری تا حد زیادی مثبت داشته باشد.

مورد بعدی جهت‌یابی و خوانایی است. وقتی در این محیط اقلیم وجود ندارد و ما شاهد حرکت آفتاب و نشانه و نمادها در دنیای حقیقی هستیم در جهت‌یابی و انتخاب مسیر با مشکل روبه‌رو می‌شویم. ما درواقع نیازمند نشانه‌ها و شاخص‌هایی مثل نور هستیم که بتواند فضا را تا حد امکان شبیه به دنیای واقعی را ارائه کند.

مورد بعدی بعد زمانی است. در دنیای مجازی ما شاهد اطلاعات فراوان و جسته‌گریخته و تکه‌تکه هستیم که از هرکدام به‌ سراغ دیگری می‌رویم و در اینجا ما دیگر شاهد بعد فضایی نیستیم و بعد زمانی جایگزین فضا می‌شود.

مورد بعدی مقیاس است که فضاها اندازه و تناسب مناسبی ندارند و سلسله‌مراتبی در آن‌ها وجود ندارد. عناصری که در دنیای مجازی به کار گرفته می‌شوند تا حد زیادی نمی‌توانند کاربرد مناسبی در فضاهای واقعی ما داشته باشند. جدا از هرکدام از این ویژگی‌هایی که به آن‌ها اشاره کردیم، در دنیای مجازی اغراق وجود دارد. فضای مجازی سعی دارد تا تفکرات انسان‌ها را نسبت به فضاها تغییر دهد که این می‌تواند ویژگی مثبت آن باشد، اما در بسیاری از مواقع این فضا محیطی را به کاربر ارائه می‌کند که هیچ درک درستی از آن ندارد، در اینجا باید وجه اشتراکی با معماری دنیای واقعی داشته باشد که افراد بتوانند با آن به‌راحتی ارتباط برقرار کنند. درواقع این فضا گاهی افراد را در دنیایی از اطلاعات و محیط‌های جدید قرار می‌دهد و آن‌ها را دچار سردرگمی می‌کند.

قدرت تخیل و ایده‌پردازی خوب است، البته تا حدی که کاربر را با محیطی که می‌بیند بیگانه نکند. در دنیای مجازی افراد با حجم زیادی از اطلاعات درگیر هستند و برای انتخاب محیط موارد زیادی را می‌بینند، بدون آنکه درکی از نتیجۀ انتخاب خود داشته باشند. در فضای مجازی سرعت انتشار اطلاعات بسیار بالاست، به‌طوری‌که قصد دارد فقط اطلاعات را به دست کاربر برساند، برای مدتی موضوعی را پررنگ کند که گاهی ممکن است ریشۀ آن غلط باشد و باعث ترویج چیزی شود که برای تعداد زیادی از افراد که با این فضا مواجه‌اند مناسب نباشد تا جایی که ممکن است به دلیل داشتن ویژگی‌هایی مثل زیبایی، افراد را گول بزند. یکی از نقاط ضعف این فضا این است که نباید تحت مالکیت افراد خاص باشد که دنبال پیش بردن منافع خود باشند و کنترلی روی افراد نداشته باشد.

از نگاه سنت و دین می‌بینیم که تمامی این صفات رسانه، ریا، دروغ، دورویی و… به‌دوراز اخلاق دینی و انسانی است! رسانه اکثر اوقات جایی ایستاده است که پا روی تمامی اخلاق‌ و ارزش‌ها گذاشته است. به نظر می‌رسد که این فضا باید مثل یک صافی عمل کند و اطلاعاتی را منتشر کند که افراد را گول نزند، قصد ترویج یک‌سویه نداشته باشد و مطمئن باشد که اطلاعات برای درصد زیادی از کاربران مفید است و تمام جوانب و نتایج آن‌ها را در نظر بگیرد. در این صورت شاید بتوان گفت که تعاملی مثبت فضا در این بستر شکل گرفته است.

اگر بخواهیم بحث را جمع‌بندی کنیم، درست است که سرشت رسانه این است که مسائل و اخبار تازه را مطرح کند. با توجه به سازوکارهای فرهنگ، علاقه و مصلحت در کار خلق عناصر و همچنین ذکر ساختارهای کهن و حفظ تداوم علاقه است، اما کارکرد دین هم همین است، باید رسانه ابزاری باشد برای حفظ و تداوم سنت و باید هویت فرهنگی را حفظ کند. سنت‌ها خود انعطاف‌پذیرند که بر طبق عصر خود تغییر کنند. به عقیدۀ هوپال، جامعه‌ای می‌تواند راه درست را در پیش بگیرد که هنوز سنت‌های محلی آن‌ها نمرده باشد.

فضای مجازی زمانی می‌تواند تأثیر بسیار مثبتی داشته باشد که پتانسیل برقراری ارتباط قوی بین جوامع مختلف را داشته باشد و به عموم مردم تعلق داشته باشد و تحت سلطۀ گروه خاصی نباشد و در آن آزادی وجود داشته باشد و چیزی را به کاربر تحمیل نکند و به شرایط جغرافی مختلف توجه کند، اطلاعات مختلف را عرضه کند، تخیل افراد را تقویت کند و به فرهنگ‌ها و سنت‌های مختلف توجه کند و از عاریه‌های فرهنگ‌های مختلف برای رسیدن به یک بیان جهانی استفاده کند.

KOOCHE 21-Fatemeh Roshanzadeh