عشق در زبان اشیا: «من آدم تو هستم»

I’m Your Man (2021)

ناصر فکوهی

دست‌کم از زمانی که استنلی کوبریک[1] در شاهکار آینده‌نگر خود: «2001: یک اودیسۀ فضایی»[2] (1968)، بیش از نیم‌قرن پیش احتمال تقابل خطرناک میان انسان و ماشین هوشمند را مطرح کرد، مسئلۀ تهدید «گذار از انسان» به میان کشیده شد؛ همان هشداری که استیون هاوکینگ[3] و به‌تازگی، نوح هراری[4] درباره‌اش صحبت کرده و آن را تهدیدی جدی برای آیندۀ بشریت تلقی کرده‌اند. امروز موضوع به تحلیل هرچه بیشتر قابلیت‌ داشتن احساس و آگاهی مستقل در ماشین‌ها اختصاص دارد.

در تاریخ سینما می‌توانیم به فیلم «مرد دویست‌ساله»[5] (1999) اثر کریس کلمبوس[6] بر اساس داستانی به همین نام از ایساک آسیموف[7] (1976) و به فیلم «هوش مصنوعی»[8] (اثر استیون اسپیلبرگ[9]، 2001) و تعداد بی‌شماری آثار در ژانر اکشن و ویران‌شهری (دیستوپیایی) اشاره کنیم که به نظر کار اسپیلبرگ از همه عمیق‌تر بود و امکان رابطۀ احساسی انسان‌ با ‌ماشین را در چهارچوبی نشان داد که پیش‌تر رابطۀ انسان با دیگریِ فضایی را در «ای.تی، موجود فرازمینی»[10] (1982) مطرح کرده بود.  از این‌رو فیلم «من آدم تو هستم» اثر ماریا شرادر[11] را نمی‌توان نگاهی جدید به این موضوع دانست، اما به باور من، زیبایی فیلم در نبود جلوه‌های ویژه و سادگی کم‌وبیش رمانتیکی است که میان قهرمان زن و آدم مصنوعی و هوشمندی وجود دارد که به او دل می‌بندد. آنچه موضوع را جذاب‌تر می‌کند، مطرح‌شدن هر چه بیشتر «هوش مصنوعی» و فرایندهای پیچیده‌تر از آن، یعنی «شناخت مصنوعی» است که همگی از لحاظ آزمایشگاهی به سال‌های اواخر دهۀ 50 و ابتدای دهۀ 60 میلادی می‌رسند، اما امروز در مرحلۀ کاربردی و ورود به بازار قرار گرفته‌اند؛ اما اگر موضوع را از دیدگاهی عرفانی و شاعرانه و با تکیه بر ادبیات خود بنگریم، می‌بینیم که داشتن هوش و زبان و بدین ترتیب «عشق»ی که انسان می‌تواند به آن‌ها داشته باشد و از آن‌ها دریافت کند برای ما آشناست، همان‌گونه که در رویکرد جهان‌خدایی اسپینوزایی در جهان غرب نیز شاهدش بوده‌ایم. انسان می‌تواند به یک شیء بسیار کوچک یا حتی آنچه «ذرۀ خدا» نامیده شده است، با عنوان «یادگار»، تعلق‌خاطر داشته باشد و از این‌رو دل بستن به یک «شیء» بزرگ و هوشمند، در قالب یک «عاشق» و «زوج» نیز نمی‌تواند غیرقابل‌تصور یا لزوماً گذار از انسان با شرط وجودی ترک انسانیت باشد. فیلم «من آدم تو هستم» زمینه را برای اندیشیدن به این موضوع در یک قالب مینیمالیستی فراهم می‌کند. نبود جلوه‌های ویژه، فیلم را از کلیشه‌های فیلم‌های تخیلی بیرون آورده و آن را در زمینۀ زندگی ما قرار می‌دهد.

…………………………………..

[1] Stanley Kubrick (1928-1999)

[2] 2001: A Space Odyssey

[3] Stephen William Hawking (1942-2018)

[4] Yuval Noah Harari

[5] Bicentennial Man (1999)

[6] Chris Columbus

[7] Isaac Asimov (1920-1992)

[8] A.I. Artificial Intelligence

[9] Steven Spielberg

[10] E.T. the Extra Terrestrial

[11] Maria Schrader